مقدمه

جامعه اسلامي داراي مكتب مشخص و ممتازي است كه تاريخ شهادت مي دهد توانايي رهبري و ارشاد همه ي جهانيان را دارد. قرآن كريم كه كتاب و دستورالعمل زندگي در جامعه اسلامي است مانند روزهاي اول بر اصالت و قدرت خود باقي است و جاويد و دائمي بودنش را نيز خداوند متعال تضمين نموده است.

قرآن كتاب عمل است و دستور چگونگي زندگي كردن را در خود دارد.

 «قُل اعملوا فيسري الله عملكم ورسوله و المؤمنون وستردون الي عاتم اتغيب والشهده فينبئكم بما كنتم تعملون»      سوره توبه آيه 105

( و بگو عمل كنيدوبه زودي ببيند خدا كردار شما را وپيامبرش ومؤمنان و به زودي باز گردانيده شويد به سوي داناي غيب و هويدا تا آگاهيتان دهد به آنچه مي كرديد.)

پس اگر مشكلي است به عمل نكردن ما به قرآن بر ميگردد.

سوره مباركه توبه آيه 105

بديهي است كه بشر بااينكه پيشرفت عجيبي با اختراع و اكتشافات علمي در علم و صنعت داشته است ولي براثر انحرافات و كج روي هاي اخلاقي دچار مشكلات قابل توجهي شده است كه براي صاحب نظران و متفكران عالم جاي تعجب و تحير است .

يكي از متفكرين غربي ميگويد: « ما ياد گرفته ايم در هوا مانند مرغ پرواز كنيم و د ردريا مانند نهنگ شكار كنيم ولي ياد نگرفته ايم روي زمين چگونه زندگي كنيم !»

آنچه كه مايه تعجب و تأسف است اينكه در وضعيت فعلي جهان ، تمام تلاشهاي علمي و عملي و آمال و آرزوها به مسائل مالي محدود گشته است و كسي به فكر حاكميت اخلاق و ضرورت تربيت الهي و احياي ارزشهاي انساني نيست .و اين بي توجهي تمدن جهان را به پرتگاه سقوط كشانده است.

اكنون انسانها با اين سؤال اساسي مواجه اند كه با اين وضعينت اخلاقي د رجهان چه بايد كرد؟ شايد با ورش براي نسانها حتي مسلمانان مشكل باشد ولي تنها راه موجود ، پناه برده به قرآن عزيز و استفاده از شيوه هاي تربيتي نهفته در قرآن  است . حضرت محمد مصطفي (ص) پيشواي انسانيت نيز فرموده اند :

«هر وقت پرده هاي تاريك بر اجتماع سايه افكند ، به قرآن روي آوريد و از راهنمايي آن بهره مند شويد.»

محققان بيگانه از جمله دكتر گوستاو لوبن فرانسوي د رخصوص آثار اعجاز آميز قرآن گفته است :

« هر نوع سيستم تربيتي جديد براي بشر سه دوره لازم دارد تا به تدريج از آن بهرهمند شود و د رپايان امر براي نسل سوم ثمر بخش شود ولي قرآن آنچنان كتابي است كه آثار تربيتي اش را د رهمان نسل اول به حد كمال نشان داد و امتي را تربيت كرد كه د ركمتر از يك قرن بر سه قاره آسيا ، آفريقا ، و اروپا ( اسپانيا) حكومت نمود .»

اميد است همه ي مردم كشورهاي جهان براي حل بحران اخلاقي و تربيتي موجود ، به قرآن رو آورند و مسلمانان نيز با ايمان و باور عميق به قرآن از روشهاي تربيتي آن برخوردار شوند .

 

كليات و مفاهيم

واژه تربيت به معني پروردن ، پروراندن ، پرورش دادن ، ادب و اخلاق به كسي ياد دادن است . و از مصدر باب تفعيل به معني رشد است. بنابراين ، تربيت مختص انسان نيست و براي هر موجودي كه توانايي رشد داشته باشد ، صادق است . اين واژه د رقرآن كريم در داستان موسي ابن عمران از زبان فرعون آمده است :

« قال الم نربك فينا وليداً ولبثت فينا من عمرك سنين» سوره مباركه شعراء آيه 18

«آيا ما تو را در كودكي نپرورانديم و در ميان ما سالهايي از عمرت را به سر نبردي؟»

كه احتمالاً منظور آن  تربيت جسمي و مادي ميباشد.

تربيت يك نوع پرورش موجود زنده است يعني فراهم كردن زمينه براي رشد استعدادهايي كه در موجود زنده وجود دارد مثل رشد و پرورش گلها و درختان البته با اين تفاوت كه در پرورش انسان بايد بين همه استعدادهاي طبيعي تعادل برقرار باشد.

مؤمن يعني با ايمان ، خلاف كافر، كسي كه به خدا و پيامبر گرويده است.

قرآن به معني كتاب آسماني مسلمانان كه شامل صد و چهارده سوره است. هشتادودو سوره آن در مكه نازل شده و به آن سوره هاي مكي مي گويند و سي ودو سوره آن در مدينه نازل شده و به آن سوره هاي مدني مي گويند.

 

خلاصه تاريخچه تربيت

طبق نظر علماي قديم ، آدمي كه فضايل در او به صورت خوي و ملكه در آمده باشد آدم تربيت شده ميباشد و هرگاه فضيلت به صورت ملكه در نيامده باشد امري زايل شدني است .

 

ديدگاه  برخي از دانشمندان غربي

نظر آنان اين است كه تربيت ، فقط پرورش است يعني بايد فقط نيروي عقل و ارده اخلاقي پرورش يابد و انسان نبايد به هيچ چيز – چه خوب و چه بد – عادت نمايد ، چون عادت مطلقاً بد است و د رصورت عادت ، ترك آن غير ممكن است و عادت حاكم بر انسان ميشود و جايگاه عقل و اراده ناديده گرفته ميشود .

« روسو» د ركتاب « اميل» ميگويد: « اميل را بايد عادت دهم كه به هيچ چيز عادت نكند .»

 كانت هم گفته است: «هر اندازه عادت بشر زياد باشد ، استقلال و آزاديش كمتر ميشود.»

كار تربيت قرآني شبيه كار خورشيد است . خورشيد بر دانه ها و هسته ها ي خرما ، گندم ، جو ، انار و بادام مي تابد و آنچه كه درون آنها وجود دارد پرورش ميدهد و آشكار ميسازد ، به بياني ديگر در جان دانه و هسته ها همه چيز وجود دارد . فقط نور خورشيد آنچه كه درون جان آنهاست آشكار ميكند . قرآن براي ما انسانها ، با چنين كاري شرايط رشد و پرورش را آماده ميكند. به عبارت ديگر در وجود همه انسانها زمينه هاي رشد و تعالي پنهان است . كار قرآن آبرساني و نور افشاني به بذرهاي نهفته د رمزرعه وجود انسان است و اينگونه است كه ما قرآن را حيات و نور ميخوانيم.

 

مباني تربيت قرآني

بنياد اوليه تربيت قرآني را ميتوان بر سه اصل اساسي دين « توحيد ، معاد ، نبوت» بيان كرد. پس جهانشناسي اسلامي ، دقيقاً ضد جهان بيني ماترياليستي است . جهان بيني ماترياليستي آدمي را در اتاق تاريك طبيعت و ماده ، زنداني ميكند و تربيت را نيز بر همين اساس برنامه ريزي ميكند . اما جهان بيني اسلامي ، بر پايه توحيد و مبدأ خلقت است .يعني، اينكه جهان از يك مشيت حكيمانه به وجود آمده و اساس آن خير و رحمت و رسانيدن موجودات به كمال د رخور آنهاست . محور اين جهان بيني  توحيد ذات مقدس الهي است كه جهان از او آغاز و بدو پايان مي يابد . د راين نوع نگرش ، انسان د ربين آفريده هاي هستي از كرامت و شرافت خاصي برخوردار است و جهان ، دانشگاهي است كه انسان تربيت ميكند و خداوند نيز آدمي را بر طبق نيت و كوشش درستي كه انجام ميدهد مزد ميدهد. و اين حركت تكاملي تا پايان هستي ادامه مي بابد.

بحث ايمان و عمل صالح و گره خوردن آندو به هم و پرورش انسان با دقت بسيار بالابه حدي كه ذره اي كار خوب يا بد محاسبه مي شود از مباحث بسيار مهمي است كه لازم است جداگانه به آن پرداخته شود.

 

تربيت و عبادت

روح عبادت ، پيوند و ارتباط خلق با خالق هستي و توجه به خداوند و از ميان برداشتن ديوار غفلت است . اما نكته قابل توجه اين است كه دراسلام، به عبادت شكل داده شده است و به شكل عبادت هم اهميت فراوان داده و جالبتر اينكه برنامه هاي تربيتي زيادي را نيزدر لباس عبادت به شكل آن پوشانده است.

«ان الله ينظر  الي قولكم و لا ينظر الي صوركم»

اسلام زماني كه به تشريع عبادت مي پردازد چون هدفش تأثير تربيتي خاص درهنگام عبادت است با اينكه مواردي به عبادت مرتبط نيست ولي درتربيت مؤثر است در سفره عبادت مي چيند به طور مثال ميتوان از غسل ، وضو ، دائم الوضو بودن ، دائم الطهاره بودن ، غسلهاي مستحبي نام برد . خلاصه اينكه اسلام ميگويد زماني كه نماز را اقامه ميكنيد و رو به درگاه خداوند مي ايستيد بدن و لباستان پاك باشد ، اين يك برنامه تربيتي بهداشتي د رزمان عبادت است .

«يا ايها الناس اعبدوا ربكم الذي خلقكم و الذين من قبلكم لعلكم تتقون .» سوره بقره آيه 21

«اي انسانها پروردگار خود را بندگي و پرستش كنيد . كسي كه شما را خلق كرده و همچنين پيشينيان شما را آفريده است .»

حضرت علي ( ع)  به فرزندش حضرت امام حسن مجتبي ( ع) فرموده است :

«لا عباده كا لتفكر في صنعته الله عز وجل.»

«هيچ عبادتي همانند تفكر و مطالعه د رمصنوعات الهي نيست .»

 

آثار تربيتي نماز

نماز انسان را از لحاظ اخلاقي و روحي تربيت مي كند چون موجب بر قراري ارتباط انسان وخالقش مي شود و به نوعي اطاعت و سپاسگذاري را آموزش مي دهد.

نماز باعث تقويت اراده انسان مي شود و عادت عمل به وعده ها و صبر و استقامت را در بردارد. شركت د رنماز جمعه و جماعات موجب تربيت اجتماعي است . چون مسلمانان بدون تفاوت بين غني و فقير و نيرومند و ناتوان د راين جماعات برابرند و همچنين با شناخت يكديگر از مشكلات عمومي و خصوصي همديگر آگاهي مي يابند.

خاصيت تربيتي ديگر نماز ، تربيت روحي و جسمي است كه منجر به تعليم نظم و انظبات مي شود و همچنين نماز وسيله اي  براي تطهير و پاكي نفس آدمي است و نشانه خشوع در برابر خداوند است .

«اتل ما اوحي اليك من الكتاب و اقم الصلوه ان الصلوه تنهي عن الفحشاء و المنكر»

سوره عنكبوت آيه 45

«از رسول ما آنچه كه از كتاب آسماني قرآن بر تو وحي شد بر خلق تلاوت كن و نماز را كه بزرگ عبادت خداست به جاي آر ، كه همانا نماز است كه اهل نماز را از هر كار زشت باز ميدارد.»

«و أمر اهلك بالصلوه واصطبر عليها»

تو اهل بيت خود را به نماز امر كن و خود نيز بر نماز و ذكر خالق صبور باش.

«يا ايها الذين آمنوا اذا نودي للصلوه من يوم الجمعه فاسعوا الي ذكر الله و ذروا البيع ،  ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون .» سوره جمعه آيه 9

«اي كساني كه ايمان آورده ايد هرگاه شما را براي نماز جمعه بخوانند في الحال به ذكر خدا بشتابيد و كسب و تجارت را رها كنيد كه اين اگر بدانيد براي شما بهتر خواهد بود.»

 

آثار تربيتي روزه

تربيت اخلاقي : انسان با روزه گرفتن بر نفس خود تسلط پيدا ميكند و برا ي مبارزه با هوي و هوس و شهوات آماده مي شود و اراده اش تقويت مي شود.

تربيت اخلاقي: روزه آدمي را به ياد نيازمندان و مستضعفان مي اندازد و برا ي كمك و مساعدت به آنها دست به كار مي شود . همچنين انسان با روزه گرفتن احساس برابري وحدت مي كند.

چون همه مردم در يك جامعه از فقير و غني تا ضعيف و قوي همزمان با همديگر اين واجب ديني را انجام مي دهند.

تربيت روحي : در ماه مبارك رمضان انسانها بيشتر به ياد خدا هستند چون روزه راه اطاعت و فرمانبرداري از خداوند را به انسان يا مي دهد و انسان نيز به خدا پناه مي برد .

تربيت جسمي: بدن انسان با روزه به تشنگي و گرسنگي عادت مي كند و بنا به فرموده پيغمبر اكرم (ص) « صوموا تصحوا» روزه بداريد تا سلامتي شما تأمين شود.

«شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس و بينات من الهدي والفرقان فمن شهر منكم الشهر فليصمه و من كان مريضاً او علي سفر فعده من ايام اخر، يريد الله بكم اليسر و لا يريد العسر و لتكلموا العده و لتكبروا الله علي ما هديكم ولعلكم تشكرون .»سوره بقره آيه 185

«ماه رمضان ماهي است كه قرآن در آن نازل شده است براي هدايت بشر و برا ي راهنمايي و امتياز حق از باطل پس هركه در يابد ماه رمضان را بايد روزه بدارد و هركس مريض و يا در سفر باشد به شماره آنچه روزه خورده است از ماههاي ديگر روزه دارد كه خداوند براي شما حكم را آسان خواسته و تكليف را مشكل نگرفته براي اين عده روزه را تكميل كرده و خدا را به عظمت ياد كنيد كه شما را به دين اسلام هدايت فرموده. باشد كه از اين نعمت بزرگ سپاسگزار گرديد.»

آثار تربيتي زكات

در زكات يك نوع تربيت روحي عميقي وجود دارد . چرا كه موجب آموزش موارد ذيل به انسان ميشود.

الف: اطاعت اوامر الهي                            ب: مبارزه با خودخواهي

ج: مبارزه با افراط در تمايلات مادي و معنوي

زكات به معني طهارت و پاكيزگي است . چون از يك طرف مال و از طرف ديگر نفس آدمي را از علاقه هاي مادي تطهير مي كند و انسان را براي زندگي اجتماعي آماده مي كند.

اگر مسلمانان به اين فريضه الهي به طور جدي و صحيح اقدام نمايند موجب از بين رفتن گدائي وفقر كه دركشورهاي اسلامي شيوع دارد مي شود . همچنين باعث زدودن بدبختي ها و بينوائي ها كه اكنون در جامعه اسلامي رواج دارد مي شود.

اگر در مدارس و دانشگاه ها يك صندوق جمع آوري زكات ايجاد شود و جمعي از دانش آموزان و دانشجويان تحت نظارت استادان ضمن جمع آوري زكات بين مستحقين و بينوايان تقسيم نمايد . اين امر موجب تربيت روحي و اجتماعي عميقي بر نسل جوان مي شود.

«الم  ذلك الكتاب لا ريب فيه هدي للمتقين . الذين يومنون بالغيب و يقيمون الصلوه و مما رزقناهم ينفقون .» سوره بقره آيات 1 تا 3

«اين كتاب بي هيچ شك راهنماي پرهيزكاران است . آن كساني كه به جهان غيب ايمان آرند و نماز بپا دارند و از هر چه روزيشان كرديم انفاق كنند.»

« و اقيموا الصلوه و آتو الزكوه و اركعوا مع الراكعين.» سوره بقره آيه 43

«نماز بپا داريد و زكات بدهيد و با خدا پرستان حق را پرستش كنيد.»

 

اثر تربيتي جهاد

«و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا ،‌و ان الله لمع المحسنين.» سوره عنكبوت آيه 69

«وآنانكه در راه ما به جان و مال جهد و كوشش كردند محققاً آنها را به راه خويش هدايت مي كنيم و هميشه خدا يار نيكوكاران است .»

انسان با جهاد في سبيل ا... آماده بذل و بخشش جان و مال خود مي شود و از اين طريق نهايت تلاش خود را براي سلامت و سعادت جامعه و مردم و دفاع از كشور به كار مي گيرد.و اين بر اساس آموزه هاي تربيتي قرآن كريم مي باشد.

امام باقر نيز فرموده است :‌ «هيچ فضيلتي به قدر جهاد ارزش معنوي ندارد و هيچ جهادي همانند مجاهده در راه غلبه بر هواي نفس نيست .»

«يا ايهالذين آمنوا اتقو الله و ابتغوا اليه الوسيله و جاهدوا في سبيله لعلكم تفلحون .»

سوره مائده آيه 35

«اي اهل ايمان از خدا بترسيد ( و به وسيله ايمان و پيروي اولياء حق ) به خدا توسل جوييد و در راه خدا جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد .»

«و الذين آمنوا و هاجروا و جاهدوا في سبيل الله و الذين آووا و نصروا اولئك هم المؤمنون حقالهم مغفره و رزق كريم .» سوره انفال آيه 74

«و آنانكه ايمان آورده اند هجرت گزيدند و در راه خدا كوشش و جانفشاني كردند و هم آنانكه مهاجران را منزل دادند و آنها را ياري كردند آنها به حقيقت اهل ايمان هستند و هم آمرزش خدا و روزي نيكوي بهشتي مخصوص آنها ست .»

 

آثار تربيتي امر به معروف و نهي از منكر

«و ذكر فان الذكري تنفع المؤمنين»

«و امت را تذكر و پندي ده كه پند و تذكر مؤمنان را سودمند افتد.»

همه انسان ها هميشه و در همه حال هم مربي و آموزگار و هم دانش آموز هستند و هيچ يك از افراد ، بي نياز از ديگري نيست . حتي افراد بزرگ از كوچك و كوچك از بزرگ آموزش مي بيند . اين موضوع د رمكاتب و جامعه هاي ديگر نيز به صورت مسئوليت و يا وظيفه شناسي در اصلاح جامعه و ديگران وجود دارد.

يكي از روش هاي اساسي د رتربيت قرآني نيز اين است كه انسان ها موظفند همديگر را امر به معروف و توصيه به حق و نهي از منكر و موارد ناپسند نمايند تا انسان ها د رتربيت يكديگر نقش داشته باشند و با يادآوري به خير و حق و متوجه ساختن اشخاص به كارهاي بد و ضرر و زيان آن همديگر را به سمت فضايل اخلاقي سوق دهند.

«كنتم خير امه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون بالله »

سوره آل عمران آيه 110

«شما نيكوترين امتي هستيد كه بر آن قيام كردند ( تا براي اطلاع بشر) مردم را به نيكوكاري وادار كنند .و از بدكاري باز دارند و ايمان به خدا آورند .»

«فذكر اني انت مذكر»

«اي رسول تو خلق را ( به حكمتهاي الهي ) متذكر ساز كه وظيفه پيغمبري تو غير از اين نيست .»

 

آثار تربيتي حج

«ولله علي التاس حج البيت من استطاع اليه سبيله ... »

«مردم را حج و زيارت آن خانه واجب است بر هر كس كه توانايي برا ي رسيدن بدانجا يافت ...»

در حج خانه خدا موارد ذيل با هم جمع شده اند .

الف- تربيت روحي          

 ب- تربيت فرهنگي انساني            

ج- تربيت اجتماعي

د- تربيت اخلاقي            

 ه- تربيت و ورزش بدني

حج چون داراي اطاعت و تحمل مشقت و رنج و بذل و بخشش نفقات و اطاعت خالص خدا و تطهير نفوس از گناهها و خطاها و تجديد عهد و عزم بر پيروي از زندگاني تازه اي است داراي امتياز ويژه اي در اسلام مي باشد . همچنين حج رمزي است از وحدت روح و اتحاد همه مسلمانان براي مقصدي بس بزرگ . چرا كه هر مسلمان با مردم كشورهاي ديگر كه از نظر رنگ ، نژاد ،زبان و عادات با هم اختلاف دارند ملاقات مي كند و از وضعيت آنان آگاه مي گردد.

در حج احساس برابري و برادري كه قرآن كريم آن را بين فرزندان بشر تضمين كرده زنده مي شود و درحج خانه خدا هيچ گونه فرق و تفاوتي بين سياه و سفيد و سرخ ، بين فقير و غني ، بين قوي و ضعيف نيست و د رنتيجه همه با وضعيتي شبيه هم مراسم حج را برگزار مي كنند و شكيبائي و صبرو تحكل مشكلات را آموزش مي بيند و ذبح قرباني را نيز كه رمزي از فداكاري و اطاعت است انجام ميدهند .

«و اذن في الناس بالحج يا توك رجالا و علي كل ضامريأتين من كل فج عميق ليشهدوا منافع لهم و يذكروا اسم الله في ايام معلومات»«سوره مباركه حج آيات 27و28»

« و مردم را به اداء مناسك حج اعلام كن تا مردم پياده و سواره و از هر راه دور به سوي تو جمع آيند، تا در آنجا منافع بسيار براي خود فراهم ببيند…»

 

آثار تربيتي حيا

قرآن مجيد در داستان دختران حضرت شعيب و حضرت موسي آورده است :

«فجاءتة احداهما تمشي علي استحياء» سوره قصص آيه 25

«يكي از آن دو دختر درحالي كه با حيا راه ميرفت آمد.»

علامه طباطبايي د رتفسير اين آيه آورده است :

(( اينكه خداوند كلمه استحياء را نكره و بدون الف ولام آورده ، براي رساندن عظمت آن حالت ( يعني حيا) بوده است و منظور از اينكه ( را رفتنش براي استحياء‌بوده) اين است كه عفت و نجابت از طرز راه رفتنش پيدا بوده است. ))

علامه مجلسي نيز دراين باره گفته است :

«يعني آن دختر با حيا و آن گونه كه عادت زنان با حيا است راه ميرفت.»

با توجه دقيق در اين آيه شريفه ، اهميت حيا فهميده مي شود . زيرا اگر اين موضوع مهم نبود .خداوند آن را ياد آوري نمي كرد.

1- حفظ عفت عمومي جامعه                    

2-  حفظ موقعيت انسان در برابر ديگران

3- شخصيت دادن به انسان درنزد ديگران        

 4-  داشتن ادب و متانت

5- محبوبيت نزد خدا                               

6-  ممانعت از كارهاي زشت و حرام

7- عامل دستيابي به تمامي خوبيها             

8-   شادابي ، پيروزي ، خوشنامي

 

كتابنامه

1- قرآن مجيد

2- مطهري. مرتضي : تعليم و تربيت دراسلام ، انتشارات صدرا، چاپ سي و سوم ، قم ، 1378

3- رحيميان .محمد حسن و رهبر. محمد تقي ، آيين تزكيه ، بوستان كتاب قم ، چاپ اول ، قم ، 1380

4- خزعلي .ابوالقاسم، تربيت از ديدگاه قرآن، دانشگاه علوم اسلامي رضوي ،‌چاپ اول، مشهد ، 1374

5- حرزاده . محمد مهدي ، حيا زيبايي بي پايان ، انتشارات شفق،‌چاپ اول ، قم ، 1383

6- فلسفي. محمد تقي ، الحديث ،‌دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ يازدهم ، تهران ، 1374

7- بهشتي. محمد ، فرهنگ صبا ،‌انتشارات صبا ، چاپ پنجم ، 1378

 

نظرات شما عزیزان:

موضوعات مرتبط :

برچسب ها : تربیت